ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ. ΛΙΤΟΧΩΡΟ

Οι «Κουντουνάδες» της Πρωτοχρονιάς: Συναυλία με κυπριά και με κουδούνιαTης Αλεξάνδρας Παραφεντίδου

επιμέλειαΣωτηρίου Δ. Μασταγκά

(Το κείμενο είναι αρχικά δημοσιευμένο στο περιοδικό ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΖΩΗ της Θεσσαλονίκης, τεύχος 80, μήνας Ιανουάριος 1973. Συντάκτης τουείναι η αξιόλογος λογοτέχνης και λαογράφος Αλεξάνδρα Παραφεντίδου (1913-1977).

Το Λιτόχωρο, χωριό παλιό που συνδέεται και με τους εθνικούς μαςαγώνες, χωριό που ανασαίνει στα ριζά του Ολύμπου, είναι πλούσιο σεγραφικότητες αλλά και σε φανερώματα του λαϊκού μας πολιτισμού, που μερικάαπ' αυτά ίσως σπάνια θα συναντήση κανείς σε άλλα χωριά του μακεδονικούκαι ευρύτερα του ελλαδικού χώρου.Χυμοί απ' τις βαθειές φυλετικές μας ρίζες νοιώθεις να κυκλοφορούνστην ψυχή σου, σαν ακούς τους γέρους του χωριού,

στερνούς βαρδιάτορεςμιας ζωής που χάνεται και ζη μόνο στη θύμησή τους, να ανιστορούν παλιούςτοπικούς μύθους, να μιλούν για δοξασίες και παραδόσεις που έχουναπολησμονηθή, για έθιμα που έπαυσαν να τελούνται ή έχουν απλοποιηθή,όπως το έθιμο των «Κουντουνάδων», Κάλαντων της Πρωτοχρονιάς. Έθιμοπου συνεχίζεται, αλλά έχασε τον παλιό του χαρακτήρα.Αξίζει να κάνουμε ένα νοερό αναδρομικό ταξίδι, για να χαρούμε ταΚάλαντα των Κουντουνάδων στο Λιτόχωρο. Τότε που μαζί με το θρησκευτικόστοιχείο συνταιριάζονταν και το ηρωϊκό. Τους πρόσμεναν όλοι, μικροί –μεγάλοι, χαρές, πριν κρούξη ο ήλιος της πρώτης μέρας του χρόνου, για ναπλημμυρίση η ψυχή τους ευφρόσυνη διάθεση από την παναρμόνια συνήχησητων κουδουνιών και τα γνωστά κάλαντα όπως αυτό εδώ, με τη στερεότυπηευχή στο τέλος «Και τώρα... και του χρόνου...»:Άγιος Βασίλης έρχεται, Γενάρης ξημερώνει.Βασίλη μ' πούθ' έρχεσαι και πούθε κατεβαίνεις;
- Από τη μάνα μ' έρχομαι και στο σχολειό πααίνω.Παιδιά μ' μαθήτε γράμματα, μάθ' τε την άλφα βήτα.Η άλφα βήτα ήταν κλαδί κι' απόλυκε κλωνάρι. Κλωνάρι χρυσοκλώναρο, χρυσό μπαλσαμωμένο.Και τώρα... και του χρόνου...Οι νοικοκυρές έπρεπε με τον πρώτο χτύπο των κουδουνιών - πολλέςτηρούν ακόμη το έθιμο – ν΄ αρχίσουν το ζύμωμα της πρωτοχρονιάτικηςπίττας, γιατί τόχουν σε καλό να τις βρη ο καινούργιος χρόνος με ζυμάρι«μπερικέτι». Σκόπιμο είναι να αναφερθή ότι στο Λιτόχωρο ανήμερα τηνΠρωτοχρονιά κόβουν την πίττα, στην οποία παλαιότερα έβαζαν χρυσό φλουρί,ενώ τώρα αρκεί και η δραχμούλα.Με τον πρώτο χτύπο των κουδουνιών, έπρεπε επίσης το μικρότεροκορίτσι του σπιτιού να πάη στη βρύση για να φέρη νερό και να ραντίση τοσπίτι, όπως με τον αγιασμό μπαίνοντας στο σπίτι να κάνη την ακόλουθη ευχή:«Όπως τρέχει το νερό, να τρέχη η τύχη μου». Σαν δεν υπήρχε νέο κορίτσιλεύτερο στο σπίτι, τότε μπορούσε να πάη στη βρύση η νοικοκυρά, η οποίαεπιστρέφοντας έλεγε την ίδια ευχή, ραντίζοντας το σπίτι, αλλά λίγοδιαφοροποιημένη: «Όπως τρέχει το νερό, να τρέχη σπίτι μας το μπερικέτι».Ασφαλώς όλα αυτά τα έθιμα αναβλύσανε από την εναγώνια ενατένισητου μέλλοντος από τον άνθρωπο, που τον βοηθούν να τονώση την πίστη του,να αναζοπυρώση τις ελπίδες του και να στερεώση την αυτοπεποίθησή τουπου αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες επιτυχίας.Ας έρθουμε όμως τώρα στην αμφίεση και στον εξοπλισμό των«Κουντουνάδων». Ως το 1948 περίπου, με είπαν ότι διατηρούνταν αυτούσιοτο έθιμο. Οι «Κουντουνάδες» μεταμφιέζονταν σε αρματολούς και κλέφτες.Έβαζαν και ψεύτικη γενειάδα. Στολίζονταν με ασημένια φλουριά,αρματώνονταν με γιαταγάνια και πιστόλια και φυσικά με κουδούνια, πουεξακολουθούν να αποτελούν και σήμερα το κύριο χαρακτηριστικό του εθίμου.Και πού βρίσκουν τόσα κουδούνια, δικαιολογημένα θ' αναρωτηθήτε.Στο σημείο αυτό πρέπει ν' αναφερθή ότι φορείς του εθίμου είναι οικτηνοτρόφοι. Ξαρμάτωναν και ξαρματώνουν, ως τώρα, τα κοπάδια από τακουδούνια τους. Γνωστό είναι ότι υπάρχουν πολλοί τύποι κουδουνιών. Άλλα
είναι σιδερένια, άλλα είναι μπρούντζινα, άλλα μικρά, άλλα μεγάλα. Έχουμε μιακλιμάκωση μεγεθών. Είναι και τα διπλοκούδουνα, τα λεγόμενα «κυπριά». Τοκάθε κουδούνι, ανάλογα με τον τύπο στον οποίο ανήκει, παράγει διαφορετικόήχο. Οι «Κουντουνάδες» αρχίζοντας από το στήθος ψηλά, αραδιάζουν πολλέςσειρές κουδουνιών που αντιπροσωπεύουν όλους τους τύπους. Και για ναεπιτύχουν την αρμονική συνήχησή τους, κάνουν πρόβες, μελετούν τις κινήσειςτους. Τα πηδήματά τους δεν πρέπει να γίνωνται στην τύχη, αλλά μεκαθωρισμένο ρυθμό.Θέαμα αλλά και ακρόαμα μοναδικό παρουσίαζαν τα παλιά χρόνια οιπρωτοχρονιάτικοι «Κουντουνάδες» του Λιτοχώρου. Τώρα απόμεινε μόνο τοακρόαμα. Γεγονός πάντως είναι ότι πολλά έθιμα του λαού μας, με μεγαλύτερηόμως πυκνότητα εδώ στη Μακεδονία, χρησιμοποιούν σαν βασικό τουςστοιχείο τα κουδούνια των γιδοπροβάτων. Ποια ερμηνεία να δώση κανείς;Χωρίς να απορρίπτεται ο συμβολικός χαρακτήρας των κουδουνιών πουθεωρούνται αποτρόπαια μέσα – αποτρέπουν το κακό – πολλοί μελετηταί τασυνδέουν και με κάποιο ιστορικό γεγονός. Συγκεκριμένα η παράδοσιςαναφέρει ότι ο Μέγας Αλέξανδρος χρησιμοποίησε, σαν τέχνασμα, κουδούνιασε μια μάχη της ιστορικής του εκστρατείας. Είχε ν' αντιμετωπίση αντίπαλο πουπολεμούσε πάνω σε ελέφαντες. Ο δαιμονιώδης συνεχής ήχος τωνκουδουνιών «έσκιαξε» τους ελέφαντες, που άρχισαν να υποχωρούν άτακτακαι να ρίχνουν τους αναβάτες τους. Έτσι κερδήθηκε η μάχη. Σε ανάμνησηαυτής της νίκης του Μεγάλου Αλεξάνδρου, λένε, επεκράτησε ηχρησιμοποίησις κουδουνιών σε πλήθος από εθιμικές εκδηλώσεις, ιδιαίτεραεδώ στη Μακεδονία, την πατρίδα του. Όπως κι' αν έχη τα περισσότερα από τα λαϊκά μας έθιμα που δένονταιμε την πίστη μας και μάς διασκεδάζουν, συγχρόνως είναι φωνές που μαςέρχονται από τα σπλάχνα των ελληνικών αιώνων και μας συνδέουν με τομακρυνό εθνικό μας παρελθόν.